මෑතකදී අපගේ ප්රධාන කර්තෘ අබ්දුල් තව්වාබ් ඉෂාක් මහතා යේමනයේ වත්මන් තත්ත්වය සම්බන්ධයෙන් යේමනයේ නගරයක් වන තායිස් හි උපන් මොහොමඩ් අබ්දුල්කරීම් මහඩි මහතා සමඟ සම්මුඛ සාකච්ඡාවක් පැවැත්වීය. ගැටලු ආරම්භ වූ ආකාරය සහ එය සිදුවන ආකාරය ගැන ඔහු කතා කළේය.
පළමු ප්රශ්නයෙන් ආරම්භ කරමින්,
එහි ආරම්භය වූයේ කෙසේද?
අරාබි අර්ධද්වීපයේ කුඩා රටක් වන යේමනය, මැඩලිය නොහැකි සිවිල් යුද්ධයක් මධ්යයේ සිටි එම රට සිවිල් වැසියන්ට දුක්ඛිත ස්ථානයක් බවට පත්ව ඇත. බොහෝ විශ්ලේෂකයින් පවසන ආකාරයට මෙම යුද ගැටුම් වසර හතක් තිස්සේ පැවති අතර වර්තමානය වන විට එය සීතල යුද්ධයක් බවට පත්ව ඇති බවයි: යේමන රජය පෙරලා දැමූ ඉරානයේ හවුති කැරලිකරුවන් සෞදි අරාබිය ප්රමුඛ බහුජාතික සභාගයකට එරෙහිව තරඟ කරයි. එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්යයේ සහය ලබන සටන්කාමී ඉස්ලාමීය කණ්ඩායම් සහ බෙදුම්වාදීන් ඇතුළු අනෙකුත් සටන්කාමීන්ගේ මැදිහත්වීම මෙම තත්වය සංකීර්ණ කර ඇත.
ගැටුම නිසා මිලියන හතරකට වැඩි ජනතාවක් අවතැන් වී ඇති අතර කොලරාව පැතිරීම, ඖෂධ හිඟය සහ සාගත තර්ජන ඇති වී තිබේ. යුද වදින පාර්ශ්වයන් 2022 දී මාසයක් පුරා සටන් විරාමයක් නිරීක්ෂණය කළ අතර, ගැටුමට දේශපාලන විසඳුමක් සඳහා බලාපොරොත්තු මතු කළ නමුත් එම ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී සටන් විරාමය දීර්ඝ කිරීමට ඔවුහු අසමත් වූහ.
මෑතකදී අපගේ ප්රධාන කර්තෘ වන අබ්දුල් තව්වාබ් ඉෂාක් මහතා යේමනයේ වත්මන් තත්ත්වය සම්බන්ධයෙන් යේමනයේ තායිස් නගරය වන යේමන ජාතික මොහොමඩ් අබ්දුල්කරීම් මහඩි මහතා සමඟ සම්මුඛ සාකච්ඡා කළේය. ගැටලු ආරම්භ වූ ආකාරය සහ එය සිදුවන ආකාරය ගැන ඔහු කතා කළේය.
බොහෝ ස්ථාන වසර 7කට වැඩි කාලයක් ඊශ්රායල ජාතිකයන් යටතේ පවතින අතර ඊශ්රායල් ජාතිකයන් පවසන්නේ ඔවුන් මොහොමඩ් නබිතුමාගේ පුත්රයන් බව පවසන බවයි. මෙම තත්ත්වය අනුව යේමනයේ වෙසෙන රජය සහ ජනතාව ඒ සමඟ බොහෝ අරගලවලට මුහුණ දෙති. එසේම, රට සහ තමන් ආරක්ෂා කර ගැනීම සඳහා රජය ඊශ්රායෙල් ජනතාව සමඟ බොහෝ ගැටුම් වලට මුහුණ දෙයි.
යේමනයේ බෙදීම් කවරක් ද?
යේමනය දිගු කලක් තිස්සේ එහි උතුරු හා දකුණ සහ යුරෝපීය යටත් විජිතවාදයේ උරුමය අතර ආගමික හා සංස්කෘතික වෙනස්කම් සමඟ අරගල කර ඇත. නූතන යේමන රාජ්යය පිහිටුවන ලද්දේ 1990 දී එක්සත් ජනපදයේ සහ සවුදියේ පිටුබලය ලබන යේමන අරාබි ජනරජය, උතුරේ සහ සෝවියට් පිටුබලය ලබන යේමනයේ මහජන ප්රජාතන්ත්රවාදී ජනරජය, දකුණේ එක්සත් කිරීමෙනි. 1978 සිට උතුරු යේමනය පාලනය කළ හමුදා නිලධාරියෙකු වන අලි අබ්දුල්ලා සාලේ නව රටේ නායකත්වය භාර ගත්තේය.
නමුත් එහි ප්රදේශ දෙක අතර, කාලය පැය හතකින් වෙනස් වන බැවින් එකිනෙකා සමඟ සන්නිවේදනය කිරීම අපහසුය. එහෙත්, එක් දේශ සීමාවක සිට අනෙක් සීමාවට ගමන් කිරීම සඳහා බොහෝ කොන්දේසි තිබේ. නගරයේ ගමන් කිරීම ගැටළුකාරී වන්නේමන්ද එය දිගු කාලයක් ගත වන බැවිනි.
වත්මන් අර්බුදයට හේතුව?
ඔවුන් ආර්ථික බාධකයෙන් පීඩා විඳින ආකාරය මහඩි පැහැදිලි කළේය. අත්යවශ්ය ද්රව්ය සියල්ලම ඉහළ මිලක් වන අතර විශේෂයෙන්, ආහාර, ඇඳුම් පැළඳුම්, සිල්ලර බඩු, අධ්යාපයන ද්රව්ය යනාදිය, එබැවින් ඔවුන්ගේ ජීවිත අරමුණු ළඟා කරගැනීම ඉතාමත් කටුකය..
සාධක කිහිපයක් මෙම දේශපාලන බෙදීම් වරධනය කර විශාල මිලිටරි ගැටුමකට තුඩු දුන්නේය.
ආර්ථික ප්රතිසංස්කරණ පිළිබඳ පොරොන්දු මත ඩොලර් මිලියන 550 ක ණයක් යේමනය වෙත ලබා දුන් ජාත්යන්තර මූල්ය අරමුදලේ පීඩනය යටතේ, හාඩිගේ රාජ්ය 2014 දී ඉන්ධන සහනාධාර ඉවත් කළේය. එක්සත් ජාතීන්ගේ සංක්රාන්තිය පිලිබඳ විවේචන සමග තම පදනමෙන් ඔබ්බට සහයෝගය ලබා ගත් හූති ව්යාපාර , ඉන්ධන මිල අඩු කිරීම සහ නව රජයක් ඉල්ලා මහජන විරෝධතා සංවිධානය කරන ලදී. හාඩිගේ ආධාරකරුවන් සහ මුස්ලිම් සහෝදරත්වයට අනුබද්ධ අල්-ඉස්ලා පක්ෂය ප්රති රැලි පැවැත්වීය.
එබැවින් මෙම අවධානම් කලාපයේ ජීවත් වීම අතිශය දුෂ්කර ය.
මිනිසුන් අතර ඔවුන්ගේ මූල්ය තත්ත්වය අනුව යම් පක්ෂග්රාහීත්වයක් තිබුණත්. ඔවුන් සමාජය හඳුන්වන්නේ ‘ධනවත් පන්ති’ ලෙසයි. අත්යවශ්ය පහසුකම් භුක්ති විඳින්නේ ඉහළ පන්තියේ මිනිසුන් පමණි. ජල පහසුකම්, ඉන්ධන පහසුකම් , අහාරපාන ආදිය මිල දී ගත හැක්කේ ඔවුන්ට පමණි. එබැවින් සාමාන්ය පුරවැසියාගේ තත්ත්වය ප්රශ්නාර්ථයකි.
මෙම අර්බුදයට විසඳුම කුමක් විය හැකිද?
එක්සත් ජාතීන්ගේ සහාය ලබන සාම සාකච්ඡා සීමිත ප්රගතියක් ලබා ඇත. 2018 ස්ටොක්හෝම් ගිවිසුම මගින් ආධාර සඳහා අත්යවශ්ය කේන්ද්රස්ථානයක් වූ හොඩෙයිඩා වරාය නගරයේ සටනක් වැළැක්වීය; නමුත් සිරකරුවන් පහළොස් දහසකට වඩා හුවමාරු කර ගැනීම සහ ටයිස් නගරයේ ප්රචණ්ඩත්වය උත්සන්න කිරීම සඳහා ඒකාබද්ධ කමිටුවක් පිහිටුවීම ඇතුළු ගිවිසුමේ විධිවිධාන ක්රියාවට නැංවීමේ එතරම් සාර්ථකත්වයක් නොමැත.
ඉරානය, සෞදි අරාබිය සහ එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්යය ඇතුළු කලාපීය ක්රියාකාරීන් අතර ඇති වන ඝර්ෂණය යුද්ධය දිග්ගැස්සෙන බවට නිරීක්ෂකයෝ කනස්සල්ලට පත්ව සිටිති. 2019 අග භාගයේදී සෞදියේ ඉන්ධන මාධ්යස්ථාන වෙත මිසයිල ප්රහාරයක් එල්ල කිරීමේ වගකීම හවුතිවරුන් විසින් භාර ගන්නා විට තත්ත්වය නරක අතට හැරුණි. සෞදි අරාබිය ප්රමුඛ සන්ධානය ඉරානයට දොස් පවරන අතර තුර එක්සත් ජාතීන්ගේ නිරීක්ෂකයින් නිගමනය කළේ හවුතිවරුන් ප්රහාරය සිදු නොකළ බවයි.
2022 අප්රේල් මාසයේදී යේමනයේ නව පාලක මණ්ඩලය හවුති විරෝධී හමුදා ඒකාබද්ධ කිරීමට උදව් කළ විට සාම ප්රයත්නයන් වේගවත් විය, එය ඇතුළත් සාකච්ඡා සඳහා වේදිකාව සැකසිය හැකි පියවරකි. එම මාසයේ අගභාගයේදී, හවුති සහ සභාග හමුදා වසර ගණනාවකින් ඔවුන්ගේ පළමු රටපුරා සටන් විරාමය සම්බන්ධීකරණය කරන ලද අතර, එමඟින් සානා සිට වාණිජ ගුවන් ගමන් නැවත ආරම්භ කිරීමට සහ ඉන්ධන නැව් කිහිපයකට හොඩෙයිඩා වෙත නැව්ගත කිරීමට ඉඩ ලබා දුන්නේය. පාර්ශවයන් කිහිප වතාවක් සටන් විරාමය දීර්ඝ කළ නමුත් මාස හයක සාපේක්ෂ සාමයෙන් පසුව එය නැවත අලුත් කිරීමට අසමත් විය. යේමන රාජ්ය සහ හවුතිවරුන් යන දෙපාර්ශවයම ගනුදෙනුව බිඳවැටීම සම්බන්ධයෙන් එකිනෙකාට දොස් පවරා ඇති අතර, එය නැවත දරුණු සටන් වලට තුඩු දිය හැකි අතර යේමනය පූර්න පරිමාණ අර්බුදයකට ඇද දැමිය හැකිය.
යේමනයේ සිවිල් යුද්ධයේ බලපෑම් මොනවාද?
රාජ්ය මුදවා ගැනීමට රාජය බොහෝ වෙහෙසක් දරයි . තම පවුලේ සුවදුක් විමසීමට වුවද ඔවුන්ට නොහැක, ඔවුන්ගේ යුද බිම සිට ඔවුන්ගේ නිවාස කරායාම ඉතා අපහසුය.
මහඩි තම රටේ හි වත්මන් තත්වය ගැන ප්රකාශ කරයි, ඔහු යුද්ධ සහ ඒවායේ බලපෑම් ගැන කනස්සල්ලට පත්ව සිටී.සාමාන්ය පුරවැසියන් ගමන් කරන විට විශාල වශයෙන් බිහිසුණු ගුවන් අනතුරු බොහෝ විය. තවත් කනස්සල්ලට කරුණක් වන්නේ මිනිසුන්ට ස්වාධීනව මංතීරුවේ ගමන් කිරීමට ඉඩ නොදීමයි. මන්ද එම මංතීරුවල ගමන් කිරීමේදී ඊශ්රායල හමුදා ඔවුන්ට වෙඩි ප්රහාර දියත් කිරීමයි. විශේෂයෙන් කුඩා ළමයින් සහ කාන්තාවන් මෙම තත්වයට විශාල වශයෙන් මුහුණපායි.
යුද බිමෙහි බෝම්බ පිපිරීම් හේතුවෙන් බොහෝ පුරවැසියන්ට ඔවුන්ගේ අත් පා අහිමි විය. එසේම ශ්රව්ය දෘශ්ය බාධා ද පැමිණ ඇත.
යේමනයේ දිග්ගැස්සුනු ගැටුම හදිසි, පුලුල්ව පැතිරුනු මානුෂීය සහ සංවර්ධන අර්බුදවලට තුඩු දී ඇති අතර එහි ප්රතිඵලයක් ලෙස ආර්ථිකය, භෞතික යටිතල පහසුකම්, සේවා සැපයීම, සෞඛ්ය සහ අධ්යාපන පද්ධති මෙන්ම සමාජ දේහයට සැලකිය යුතු හානියක් සිදුවී ඇත. එය සිය දහස් ගණනක මරණවලට ද හේතු වී ඇත. මේවායින් බොහොමයක් යුද්ධයේ සෘජු ප්රචණ්ඩත්වයේ ප්රතිඵලයක් වන අතර අනෙක් ඒවා ආහාර හිඟකම සහ පිරිහුණු ජීවන තත්වයන් ඇතුළුව යුද්ධයේ වක්ර බලපෑම් නිසා ය.
යේමනයේ වත්මන් යථාර්ථය කිසිඳු ගැටුමක් සිදු නොවූ අවස්ථාවක් සමඟ සංසන්දනය කිරීමෙන්, අපට සම්පූර්ණ ගැටුමෙන් සෘජුව සහ වක්රව සිදු වූ මරණ සංඛයාව පිළිබඳ ඇස්තමේන්තුවක් සැපයිය හැකිය. එසේ කිරීමෙන්, 2021 අවසානය වන විට, යේමනයේ ගැටුම මරණ 377,000කට තුඩු දෙනු ඇති බව අපට පෙනී ගියේය – එයින් 60% කට ආසන්න ප්රමාණයක් වක්ර සහ ආහාර, ජලය සහ සෞඛ්ය සේවා සඳහා ප්රවේශය නොමැතිකම වැනි ගැටුම් හා සම්බන්ධ ගැටළු නිසා ඇතිවේ.
මෙම මරණ විශාල වශයෙන් සෑදී ඇත්තේ විශේෂයෙන් අඩු සහ මන්දපෝෂණයට ගොදුරු විය හැකි කුඩා දරුවන්ගෙනි. 2021 දී, යුද ගැටුම් නිසා සෑම විනාඩි නවයකටම වයස අවුරුදු පහට අඩු යේමනයේ දරුවෙකු මිය යයි. මෙය අපගේ 2019 වාර්තාවේ සිට සැලකිය යුතු වැඩිවීමකි, යේමනයේ සංවර්ධනයට යුද්ධයේ බලපෑම තක්සේරු කිරීම, – එම තක්සේරුව හරහා – මෙය ආසන්න වශයෙන් සෑම විනාඩි 12 කට වරක් බව සොයා ගන්නා ලදී.
යේමනයේ දරුවෙකුගේ ජීවිතය කෙසේද?
ගැටුම් මැද හැදෙන දරුවන්ගේ ජීවිතය කෙබඳු දැයි කිසිවකුට තේරුම් ගත නොහැක. දරුවන් හොඳින් සිටීමට නම්, ඔවුන් ආරක්ෂිත සහ ආදරය දැනිය යුතු අතර, ඔවුන්ගේ මූලික අවශ්යතා සපුරාලීමට අවශ්ය වේ. ඔවුන් තම පවුලේ අය විසින් රැකබලා ගත යුතු අතර ඔවුන්ගේ ප්රජාවගේ සහාය ලබා ගත යුතුය – නිදසුනක් වශයෙන්, පාසල හරහාය. එහෙත් ගැටුම් කලාපවල ජීවත් වන මිලියන සංඛ්යාත දරුවන්ට මෙම තීරණාත්මක අවශ්යතා සපුරා නැත. දරුවන්ගේ සෞඛ්යය ශාරීරික හා මානසික වශයෙන් පිඩාවට පත්වී ඇත.
සෑම ගුවන් ප්රහාරයක්, වැටලීමක් සහ බරපතල උල්ලංඝනයක් දැන් සහ ඉදිරි වසර සඳහා දරුවන්ගේ මානසික සෞඛ්යය සහ යහපැවැත්ම කෙරෙහි බරපතල ඍණාත්මක ප්රතිවිපාක ඇති කළ හැකිය.
ටායිස් හි බොහෝ දරුවන් ඔවුන්ගේ කුඩා කාලයේ සිටම ඔවුන්ගේ පවුල් සහ තමන්ව රැකබලා ගැනීමට සහ නඩත්තු කිරීමට වැඩ කරති. මෙයට වඩාත්ම බලපාන හේතුව වන්නේ යුද්ධයෙන් තම දෙමාපියන් අහිමි වීමයි.
- දරුවන්ගේ මානසික සෞඛ්යයට ඇති බලපෑම
යේමනයේ ගැටුම් දරුවන්ගේ ශාරීරික සෞඛ්යයට තර්ජනයක් වන අතර, එය ඔවුන්ගේ මානසික යහපැවැත්මට දැඩි අවදානමක් ද ඇති කරයි.
Save the Children විසින් කරන ලද සමීක්ෂණයක දී, ළමයින්ගෙන් අඩකට වඩා වැඩි ප්රමාණයක් කියා සිටියේ තමන් දුක සහ මානසික අවපීඩනය සමඟ පොරබදමින් සිටින බවත්, සෑම දස දෙනෙකුගෙන් එක් අයෙකුටම ඒ ආකාරයෙන් නිරන්තරයෙන් දැනෙන බවත්ය. සමීක්ෂණයට ලක් වූ ළමුන්ගෙන් පස් දෙනෙකුගෙන් එක් අයෙක් පැවසුවේ ඔවුන් නිතරම බියෙන් පසුවන බවයි.
දරුවන්ට බෝම්බ හේතුවෙන් ආදරණීයයන් අහිමි වී ඇත, ඔවුන් සෑම දිනකම ඔවුන් වටා ප්රචණ්ඩත්වය දකින අතර, ඔවුන්ගේ සහෝදර සහෝදරියන් පාසලෙන් ආපසු නොඑනු ඇතැයි ඔවුහු බිය වෙති. නිරන්තර ආතතිය බොහෝ ආකාරවලින් ප්රකාශ වේ: නිදසුනක් වශයෙන්, ළමයින්ගෙන් 56% ක් තනිවම ගමන් කිරීමේදී ආරක්ෂිත බවක් නැත, ළමයින්ගෙන් 16% ක් කිසි විටෙකත් හෝ කලාතුරකින් විවේක ගැනීමට නොහැකි බව පවසති, සහ රැකබලා ගන්නන්ගෙන් 38% ක් එහි වැඩිවීමක් වාර්තා කළහ.
අද වන විට ලොව පුරා ගැටුම් කලාපවල වෙසෙන ආසන්න වශයෙන් මිලියන 24 ක් පමණ ළමුන් ඉහළ මානසික ආතතියකින් පෙළෙන අතර මෘදු හා මධ්යස්ථ මානසික සෞඛ්යයක් ඇති බව ගණන් බලා ඇත. තවත් ළමුන් මිලියන 7ක් දරුණු මානසික සෞඛ්ය ආබාධවලට ගොදුරු වීමේ අවදානමක් ඇත.
- යේමනයේ අධ්යාපනයට ඇති අයිතිය
යේමනයේ ළමුන්ගෙන් හතරෙන් එකකට වැඩි ප්රමාණයක් අධ්යාපනය නොලබන අතර මෙම අධ්යාපනය නොමැතිකම පිරිමි ළමයින්ට වඩා ගැහැණු ළමයින්ට බොහෝ විට බලපායි.
තවද, අධ්යාපන ආයතනවල සනීපාරක්ෂාව ඉතා දුර්වල තත්වයක පවතී, ව්යුහයන් අතිශයින්ම ප්රමාණවත් නොවන අතර ඒවාද දුර්වල තත්ත්වයේ පවතී. එමනිසා, බොහෝ විට කැසිකිලි වැසිකිලි හෝ විනෝදාස්වාද ස්ථාන නොමැතිකම නිසාද දුක් විඳිති.
රට තුළ සන්නද්ධ හමුදාවන් සිටීම නිසා පාසල් වෙත ගමන් කිරීම දුෂ්කර හා අනතුරුදායක වේ. පාසල් යාමට යේමනයේ ළමයින් පැකිලීමකින් හා තවද බියට පත්ව සිටිති. බොහෝ විට තම දරුවන් මෙන් බියෙන් සිටින දෙමාපියන් බොහෝ විට ඔවුන්ට නිවසේ සිටීමට ඉඩ දෙයි.
පාසල් දෙසට අවි ආයුධ පෙන්වමින් පාර්ශ්ව බිය ගැන්වීමට පසුබට නොවන සන්නද්ධ කණ්ඩායම්වල තර්ජනවලට පාසල් ද ගොදුරු වේ.
දරුවන්ගේ ආරක්ෂාව සහතික කිරීම සඳහා, ඇතැම් පාසල් වසා දැමීම හැර වෙනත් විකල්පයක් නොමැති අතර, දරුවන්ගේ අධ්යාපන අයිතිය භුක්ති විඳීම වළක්වයි.
- ළමා ශ්රමය
යේමනයේ වයස අවුරුදු 5 සහ 14 අතර ළමුන්ගෙන් 23% කට පමණ සේවකයින් බව යථාර්ථයකි. මේ දරුවන් අපයෝජනයට ලක්වීම බහුලව සිදුවන නිසා මේ රටේ බලහත්කාරයෙන් ශ්රමය ව්යාප්ත වීම වඩාත් බරපතළය. ලිංගික සූරාකෑමේ සිට වහල් සැලකීම දක්වා මෙම දරුවන් කෲරත්වයේ සහ ද්වේෂයේ අරමුණු වේ. ඔවුන්ගේ කායික මෙන්ම මානසික සෞඛ්යය, ඔවුන්ගේ ආරක්ෂාව ඔවුන්ගේ දියුණුවට දැඩි ලෙස බලපායි.
ඛේදවාචකයෙන් මිදීමට උපකාරී වන පියවර පිළිබඳව මහඩි ඔහුගේ අදහස එක් කළේය.
මෙම ඛේදවාචකය විසඳීමේ පළමු පියවර වන්නේ යුධමය තත්වයන් අවසන් කිරීමයි. එහෙත්, අවාසනාවකට මෙන්, ගැටුමට සම්බන්ධ පාර්ශ්රවයන් සහ ඔවුන්ගේ කලාපීය ආධාරකරුවන් විසඳුමක් සෙවීමට වඩා ගැටුම තවදුරටත් උත්සන්න කිරීමට උනන්දු වෙති. පසුගිය වසර හත පුරා යුධවදිමෙන් යම් පාඩමක් ගෙන එන්නේ නම්, එය යේමනයේ ගැටලුවලට මිලිටරි විසඳුමක් තිබිය නොහැකි බව ය. ආතතීන් සමනය කිරීම සඳහා, කැරලිකරුවන්, බෙදුම්වාදීන් සහ රජය අතර පමණක් නොව ඔවුන්ගේ ආධාරකරුවන් – ඉරානය, එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්යය සහ සෞදි අරාබිය අතර ද සාකච්ඡා පැවැත්විය යුතුය. මෙම කලාපීය බලවතුන් ඔවුන්ගේ ප්රෝක්සි පාලනය කිරීමට සහ යේමනය නැවත ගොඩනැගීමට කටයුතු කිරීමට එකඟ වන්නේ නම්, එය අරාබි අර්ධද්වීපයේ ස්ථාවරත්වය සහ ආරක්ෂාව යථා තත්ත්වයට පත් කිරීමට ද උපකාරී වනු ඇත.
සංවාදය අවසන් වූ අතර, තම සමාජය සහ ජාතිය කෙරෙහි අවධානය යොමු කිරීමට අවස්ථාව ලබා දීම ගැන මහඩිට ගෞරවය හා කෘතඥතාව පළ විය.